مسجد کبود تبریز، فیروزه جهان اسلام

امروز تصمیم گرفتیم به مسجد کبود (فیروزه اسلام) یکی از مهم‌ترین مساجد تاریخی تبریز و ایران برویم و با آن آشنا شویم. مسجد کبود که به آن مسجد جهانشاه نیز گفته می‌شود یکی از آثار ارزشمند معماریِ ایرانی است. مسجد کبود در زبان محلی به نام «گؤی مچید» (یا مسجد آبی) مشهور است. قدمت این مسجد زیبا مربوط به دوران حکمرانیِ قراقویونلوها در قرن نهم هجری قمری است. در دیار تبریز، که دیار زیبایی‌هاست، به جرأت می‌توان گفت یکی از زیباترین مراکز گردشگری مسجد کبود است. این مسجد آنقدر مشهور است که اگر هر کسی در تبریز آدرس آن را سوال کنید آدرسی صریح و کامل، به همراه بازگویی زیبایی‌های مسجد کبود دریافت خواهید کرد.

آدرس مسجد کبود و نحوه دسترسیِ دقیق به آن

مسجد کبود در خیابان امام، مابین خاقانی و چهارراه منصور واقع شده است. البته امروزه به چهارراه منصور چهارراه شهید بهشتی نیز می‌گویند. اگر از ماشین شخصی استفاده می‌کنید و یا قصد دارید به صورت پیاده به این مسجد زیبا بروید، پس از میدان ساعت، به طرف آبرسان حرکت خواهید کرد که با پای پیاده حدود ۱۰ الی ۱۵ دقیقه زمان به طور خواهد انجامید. البته به احتمال زیاد در خود خیابان امام جای پارک مناسبی پیدا نخواهید کرد، مگر در روزها یا ساعت‌هایی به این مسجد مراجعه کنید که خیابان خلوت باشد.

همچنین می‌توانید با استفاده از اتوبوس و مسیر خط BRT، در ایستگاه شهید بهشتی (یا منصور سابق) پیاده شوید. این مسجد زیبا در کنار خیابان، در جوار پارک خاقانی و پس از موزه آذربایجان واقع شده است. همچنین می‌توانید پس از راه‌اندازی خط مترو، در ایستگاه شهید بهشتی پیاده شوید. یک روش دسترسی دیگر استفاده از تمام اتوبوس‌های شرکت واحد منتهی به پایانه‌ی خاقانی است.

تاریخچه مسجد کبود

مسجد کبود در گذشته جزئی از مجموعه‌ای به نام مظفریه بود. این مجموعه شامل ساختمان‌هایی چون مدرسه، مسجد، خانقاه، کتابخانه و چند ساختمان دیگر بوده است. متاسفانه امروزه تنها بخشی از این مسجد باقی مانده که آن هم دچار برخی آسیب‌های جدی شده و هم‌اکنون در دست بازسازی و مرمت قرار گرفته است.

بانیِ ساخت این مسجد باشکوه، ابوالفضل جهانشاه بن قره یوسوف از امرای قراقویونلوها است. نظارت بر ساخت این مسجد بر عهده‌ی همسر وی (و به گفته برخی دیگر دخترش صالحه) جان بیگ خاتون بوده و سرکاری آن بر عهده عزالدین بن ملک قاپوچی بود. با توجه به کتیبه‌ای که در سر در ورودی و مزین به کاشیکاری‌های معرق به خط رقاع نصب شده است، اتمام ساخت مسجد کبود در سال ۸۷۰ هجری قمری رقم خورده است. البته این تاریخ مربوط به اتمام کاشیکاری‌هاست و ساخت بنا چند سال پیش از سال ۸۷۰ هجری قمری شروع شده بود. بر روی این کتیبه، اسامی عمارت مظفریه و نعمت الله بن محمد البواب، هنرمند برجسته آذربایجانی نوشته شده است که خطاط و طراح نقوش مسجد کبود بوده است.

مسجد کبود که غنای رنگ کاشی‌هایش روزگاری دل هر نمازگزاری را بوده بود امروزه به دست گذر زمان آسیب‌هایی جدی دیده است. در سال ۱۱۹۳ هجری قمری، در اثر زلزله‌ای بنای این مسجد آسیب‌هایی جدی دید و حتی گنبد آن نیز ریزش کرد. امروزه از آن تنها یک سردر و چند پایه بر جای مانده است. اما همین باقی‌مانده‌های کم نیز به خوبی توانسته است شکوه و هنر معماریِ این مسجد فیروزه‌ای را به رخ جهانیان بکشد.

از نام‌های دیگری که برای مسجد کبود استفاده می‌شود «مقبره جهانشاه» است. این نام به این دلیل به این مسجد اطلاق می‌شود که دو قبر در سردابه شبستان کوچک جنوب مسجد واقع شده است. بنا به نظر پژوهشگران و روایت‌هایی تاریخی، این دو قبر متعلق به جهانشاه و همسر وی هستند. البته در حال حاضر این قبرها خالی‌اند.

معماری مسجد کبود

مسجد کبود بنایی چند منظوره با سبک معماری آذری است، که آن را به خاطر وجود آرامگاه جهانشاه مسجد بقعه نیز می‌نامند. فضاهای معماری مسجد کبود عبارتند از: سردر، مناره، گنبد، شبستان، و آرامگاهی خانوادگی در قسمت جنوبیِ مسجد. شکل کلی بنا حاصل از دو گنبد‌خانه‌ کوچک و بزرگ در ضلع جنوبیِ مسجد است. گنبد گوچک به بنای آرامگاه خانوادگی جهانشاه و گنبد بزرگ نیز به خود مسجد متعلق است. تنها راه ورود به هر دو گنبد خانه ایوان ورودیِ مسجد کبود است. دو دو طرف این ایوان، دو مناره با فاصله‌ای تقریباً زیاد از هم قرار گرفته‌اند. بخش اصلیِ مسجد از صحنی مربع شکل و حوضی در میان آن، و شبستانی برای درس و اسکان مستمندان تشکیل شده است. در پشت درب ورودی شبستان بزرگ یک بیت شعر با خط ثلث به چشم می‌خورد:

          کردار بیار و گرد گفتار مگرد

          چون کرده شود، کار بگوید که که کرد

بنای اصلیِ مسجد رو به روی صحن و رو به قبله بنا شده و سقف‌های ضربی آن در فاصله‌ی ۱۲ متری پایه‌های آن به چشم می‌خورد. بر روی چهار پایه، یک محوطه مربع شکل واقع شده است. بالای این بنا گنبدی قرار داشت که از آجر ساخته شده بود، اما هم‌اکنون این گنبد ریخته و فروپاشیده است. از تصاویر باقی مانده از مسجد کبود می‌توان به این نتیجه رسید که گنبد واقعیِ مسجد بر روی گریو (ساقه گنبد) بنا نهاده شده بود. به عبارت دیگر، این بنا بدون سازه ساخته شده است که باعث می‌شود کار بازسازیِ گنبد بسیار دشوارتر شود. بر فراز این بخش مربع، گنبدی عظیم با نمای داخلیِ آجرهای کوچک و کاشی‌های الوان با نقش گل و بته و جملات و کلمات عربی کار شده است. گنبد ابتدایی آن یکی از بزرگ‌ترین گنبدهای آجری قرن نهم هجری قمری با ۱۷ دنه و ۲۰ متر ارتفاع است که وزن آن به خوبی بر روی پایه‌ها تقسیم شده است.

در اطراف شبستان بزرگ مسجد کبود که سقفی ضربی دارد، رواق‌هایی به هم پیوسته واقع شده است که سه طرف با طاق نما به رواق‌های پیرامون خود مرتبط می‌شود. یکی از زیباترین بخش‌های این مسجد سقف طلا و لاجوردی آن است که با طلا و لاجورد کار شده و منظره‌ای بسیار زیبا و بی‌نظیر برای آن به ارمغان آورده است. هنگام بازدید از این منظره آرامش و حس عجیبی سرتاسر وجودتان را در بر خواهد گرفت. بر سر مسجد کبود جمله‌ی ارزشمند «العمارت المبارکه المظفریه» درج شده است که همین کافیست تا این بنای زیبا عمارت مظفریه نیز نامیده شود. همچنین، قرارگیریِ پارک خاقانی در کنار مسجد بود، و محوطه‌ای پر از گل‌های زیبا و مجسمه خاقانی بازدید از این بنا را دلچسب‌تر کرده است.

کاشی‌کاری

تنوع و ظرافت کاشی‌کاری و انواع خطوط به کار رفته در این مسجد و به خصوص رنگ لاجوردی کاشی‌کاری‌های معرق آن سبب شده است که این مسجد به فیروزه جهان اسلام شهرت یابد. این مسجد آنقدر زیبا و جذاب است که با وجود این همه صدماتی که در با گذر زمان دیده است هنوز هم هنر دوستان را شگفت زده می‌کند. کاشی‌های معرق و نقش و نگارهای دقیق و پر از جزئیات به کار رفته در نمای داخلی و خارجی چیزی است که مسجد کبود را تا این حد پرآوازه و زیبا کرده است و اثر اعجاز انگیز به وجود آورده است. بخش اعظم مسجد از آجر ساخته شده است، هرچند که در قسمت‌هایی از آن سنگ‌های کمیاب نیز استفاده شده‌اند. با نگاهی اجمالی به بقایای مسجد کبود، کاملاً مشخص است که همه آجرها با گچ بندکشی شده‌اند.

سخنان بزرگان در مورد مسجد کبود

سیاحان و گردشگران بسیاری از این بنا دیده کرده‌اند، و بسیار در مورد آن قلمفرسایی کرده‌اند. از جمله سیاحانی که از این بنا دیدن کرده است نادر میرزا قاجار است که در مورد این مسجد می‌نویسد:

          روزگار بگذرد که چشم روزگار چنین بنایی را نخواهد دید

از جمله سیاحانی که قبل از خرابی این بنا از مسجد کبود دیدن کرده‌اند کاتب چلبی و تارونیه بودند که به صورتیِ ویژه با تمام جزئیات معماری این مسجد را وصف کرده‌اند. هر دوی این نویسندگان قبل از سال‌های ۱۰۴۸ و ۱۰۴۵ هجری قمری از این مسجد دیدن کرده‌اند، یعنی قبل از زلزله بزرگ تبریز. چلبی سردر اصلی را از طاق کسری بلندتر دیده است. تارونیه علاوه بر سردر و کاشی‌کاری‌های بی‌نظیر مسجد از دو مناره بسیار بلند صحبت می‌کند که در زلزله به کلی از بین رفته‌اند.

مادام ژان دیولافوا، مهندس راه و ساختمان و باستان شناس فرانسوی که به همراه همسرش از سوی دولت فرانسه برای کاوش‌های باستان شناسی به ایران سفر کرده بود در کتاب خود این مسجد را مسجد آبی تبریز (La Mosquée bleue de Tauris) می‌نامد.

زمان بازدید

مسجد کبود با معماری کم‌نظیر و زیبایی که دارد سالانه میزبان مهمان‌های بسیار زیادی از سرتاسر کشور و خارج از کشور است. برای بازدید از مسجد کبود، یا فیروز جهان اسلام، تهیه بلیط الزامی است. ساعات بازدید از مسجد کبود در نیمه اول سال از ساعت ۸ صبح الی ۸ بعد از ظهر و در نیمه دوم سال از ساعت ۸ صبح الی ۵ بعد از ظهر بیان شده است.