موزه تاریخ طبیعی، که به آن همچنین موزه حیات وحش تبریز نیز گفته می‌شود، یکی از موزه های تبریز است که با مساحتی در حدود ۲۰۰ متر در محل اداره حفاظت محیط زیست استان آذربایجان شرقی در سال ۱۳۷۲ تأسیس شده است. با اینکه مساحت موزه تاریخ طبیعی تبریز آنچنان وسیع و گستره نیست، اما با این همه، یکی از بزرگترین و کامل‌ترین مجموعه‌ی تاریخ طبیعی ایران و شمال غرب کشور است. این موزه، همانطور که از نامش نیز پیداست محل نمایش پیکرهای تاکسیدرمی حیوانات و جانوران مختلف منطقه آذربایجان و سایر نقاط ایران (و بعضاً جهان) پس از آماده‌سازی است. مراحل آماده‌سازی نیز شامل جمع‌آوری علمی، ضد عفونی، آرایش و جایگذاری در ویترین‌های مخصوص می‌شود. از جمله حیواناتی که در این موزه به چشم می‌خورد عبارتند از پرندگان، چرندگان، حشرات، خزندگان (برخی گونه‌های نادر). البته این موزه تنها متعلق به حیوانات نیست؛ بلکه مجموعه‌های متنوعی از گیاهان بخش دیگر این موزه را تشکیل می‌دهد.
دسترسی به موزه تاریخ طبیعی آذربایجان
خبر خوش اینکه این موزه در یکی از پر رفت‌وآمدترین مناطق تبریز واقع شده است: چهارراه آبرسانی. اما خبر بد اینکه این مکان در اکثر ساعات اداری و ساعات بازدید یکی از شلوغ‌ترین مکان‌های تبریز به شمار می‌رود و شاید نتوانید به راحتی در اطراف آن جای پارک پیدا کنید. آدرس دقیق موزه تاریخ طبیعی آذربایجان به این صورت است: چهارراه آبرسانی، ابتدای بلوار آزادی به سمت میدان جهاد، نرسیده به مسجد طوبی، اداره کل حفاظت محیط زیست آذربایجان شرقی (طبقه زیرزمین).
اشیای داخل موزه
همانطور که قبلاً نیز به آن اشاره شد، در موزه تاریخی طبیعی آذربایجان یا تبریز، ۳۸ گونه پستاندار، ۴۹ گونه پرنده، ۱۳ گونه خزنده، ۹ گونه‌آبزی، دو نوع سنگواره و نمونه‌هایی از سخت‌پوستان و بندپایان به نمایش گذاشته شده است که در نوع خود یکی از کامل‌ترین مجموعه‌های تاریخی طبیعی کشور را تشکیل می‌دهد. این نمونه‌ها به شکل تمام بدن، نیمه بدن، سر و گردن، و اسکلت در فضای محصور یا آزاد قرار گرفته‌اند. چینش غرفه‌ها نیز به شکل دیوارما بر اساس نوع گونه‌ها انجام شده است. البته ناگفته نماند که به کمک دکوراسیون و نقاشی‌های تعبیه شده، تا حدی محیط و شرایط زندگی این حیوانات نیز به نمایش گذاشته شده است.
از جمله پیکرهای بارز و مهمی که در این موزه خواهید دید، پیکر جانوران مارال، شوکا، پلنگ ،خرس قهوه‌ای، کل و بز وحشی، سیاه گوش، گربه وحشی و پرندگانی همچون سیاه خروس، قرقاول، دراج، طرلان، و چند پرنده شکاری دیگر هستند. یک غرفه نیز برای نمایش ماکت دایناسورهای دوران دوم زمین‌شناسی تعبیه شده است که حیات و زندگی ۵۰ میلیون سال پیش را به نمایش گذاشته‌اند.
همچنین در سه غرفه در فضای آزاد، دیگر انواع پرندگان مهاجر و آبزی مانند اردک سرسفید، دورنای طناز، قوی فریادکش، فلامینگو، پلیکان سفید، آنقوت و فیلوش که متعلق به زیستگاه‌های آبی و تالابی استان و سایر نقاط ایران هستند به نمایش گذاشته شده است که همگی نشان از تنوع حیات جانوری در فلات ایران هستند.
در غرفه‌ای دیگر نیز انواع ماکیان استان را می‌بینیم، از جمله گونه نادر قرقاول ارسباران، کبک، کبک چیل و دراج. در موزه تاریخ طبیعی تبریز فقط یکی از گونه‌های شاخص ارسباران، یعنی سیاه خروس قفقازی به صورت عکس ارائه شده است و نمونه واقعی آن در دسترس نیست.
بخش دیگر این موزه نیز به پستانداران عظیم الحثه علفخوار اختصاص یافته است که در آن گونه‌هایی همچون قوچ البرز مرکزی، قوچ اوریال (بزرگترین قوچ وحشی ایران)، قوچ ارمنی (مربوط به مناطق سهند) و بز وحشی یا پازن و مارال یا گوزن قرمز را می‌بینیم.
از جمله سایر پیکرهای غیر بومی وارد شده به منطقه نیز می‌توان به ونه گوزن، گوزن کاریبو، شاموا، قوچ مارکوپولو بزرگترین گونه قوچ‌های وحشی، قوچ برفی، قوچ بربری، شیر آفریقایی، گورخر آفریقایی و گنو به شکل تاکسیدرمی نیم تنه و سر و یا پوست اشاره کرد.
در قسمت خزندگان نیز انواع مارها، خزنده‌ها و دوزیست‌ها را می‌بینیم که شامل بزمجه بیابانی، آگامای قفقازی، افعی – البرزی، افعی زنجانی، گرزه مار و چند گونه دیگر می‌شود.
اطلاعات ارائه شده در موزه تاریخ طبیعی
در نمونه‌های ارائه شده در این موزه، اطلاعات کاملی از مشخصات گونه ارائه شده است که عبارتند از نام، نام علمی، رژیم غذایی، زادآوری، پراکنش جغرافیایی و نحوه تهیه. همچنین اطلاعات کاملی در مورد سیر طبیعی حیات زیستکره‌ای برای هریک از نمونه‌ها ارائه شده است.
هدف این نوع موزه‌ها، یعنی موزه‌های تاریخ طبیعی در سرتاسر دنیا خزانه‌ای برای حفظ سرمایه‌های زیستی و ملی است که در این نوع موزه‌ها، شناسایی، طبقه‌بندی، نگهداری می‌شوند. از سایر اهداف نیز مصارف حوزه‌ی آموزشی و پژوهشی در جهت ارتقای سطح آگاهی، دانش و فرهنگ محیط زیستی مردم و آگاهی از گونه‌های گیاهی و جانوری منطقه‌ی خویش است.
