با توجه به اینکه یکی از جنبه‌های بسیار مهم شناخت شهرها تاریخ و جغرافیای آن منطقه است، از این رو بر آن شدیم یک صفحه جامع جهت ارائه اطلاعات کلی جغرافیای تبریز تهیه کنیم. توجه داشته باشید که علم جغرافیا (ژئوگرافی) شاخه‌ها و رشته‌های گوناگونی دارد، از جمله جغرافیای انسانی، زیست‌محیطی، نقشه‌برداری و غیره. یکی از این شاخه‌ها جغرافیای طبیعی است که همانطور که از نام آن پیداست به بررسی فیزیکی زمین، از جمله آب‌وهوا و اقلیم، زمین‌ریخت‌شناسی، آب‌شناسی و منابع آب، خاک‌شناسی، بوم‌شناسی و غیره می‌پردازد. در این صفحه نیز هدف ما بررسی جغرافیای طبیعی تبریز یا بهتر است بگوییم جلگه تبریز است و سایر جنبه‌های بررسی از جمله دیدگاه‌های فرهنگی، انسان‌شناسی، سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و غیره به صفحات دیگر موکول شده‌اند.
لطفاً توجه داشته باشید که در طول متن عبارت‌های شهرستان تبریز و شهر تبریز و جلگه تبریز هم‌معنی و متعارف هم نیستند: شهر تبریز، در داخل شهرستان تبریز، در داخل جلگه تبریز، در داخل استان آذربایجان شرقی، در داخل منطقه آذربایجان قرار دارد؛ جلگه یک محدوده جغرافیایی تعریف شده است که ارتباطی به تقسیمات کشوری ندارد. نکته دیگر اینکه در بیان و توضیح جغرافیای شهر و شهرستان تبریز، ناگزیر باید به جغرافیای کلی استان آذربایجان شرقی نیز بپردازیم تا بتوان موقعیت جغرافیایی تبریز را در تصویری گسترده‌تر بهتر درک کرد.
استان آذربایجان شرقی بخشی از سرزمین باستانی ماد است و به سبب موقعیت جغرافیایی خاصی که دارد از مناطق بسیار مهم کشور ایران به حساب می‌آید. مساحت کل حریم استان 45491 کیلومتر مربع است که 2.8 درصد خاک کشور را در بر می‌گیرد. این استان محل تلاقی دو رشتهکوه الرز و زاگرس در شمال غرب فلات ایران بوده و بلندترین نقطه آن قله سهند است. حوضههای آبریز ارس، سفید رود (قزل اوزون)، و دریاچه ارومیه سه حوضه آبریز این استان است، و بیشترین مساحت استان در حوزه آبریز دریاچه ارومیه واقع شده است. حدود 40 درصد از کل منطقه استان را کوهستان فرا گرفته است که از اصلی‌ترین آنها عبارتند از: توده آتشفشانی سبلان در شرق، رشتهکوه سهند در غرب و جنوب غرب، رشته کوههای قرهداغ (ارسباران) و قوشاداغ در شمال و شمال شرقی، رشته کوههای تخت سلمان، اربط و برقوش در جنوب و جنوب شرقی. استان آذربایجان شرقی بین مدارهای ۳۶ درجه و ۴۵ دقیقه تا ۳۹ درجه و ۲۶ دقیقه عرض شمالی و نصف‌النهارهای ۴۵ درجه و ۵ دقیقه تا ۴۸ درجه و ۲۲ دقیقه طول شرقی جای گرفته‌است.
استان آذربایجان شرقی از شمال با کشورهای آذربایجان، ارمنستان و جمهوری خودمختار نخجوان با خط همجواری که رود ارس آن را تشکیل میدهد همسایه است. سه نقطه مرزی جلفا، خداآفرین و کردشت (نوردوز) رابط بین کشورهای همسایه از مرزهای استان به حساب می‌آید. این استان از سمت غرب و جنوب غربی با استان آذربایجان غربی، از سمت جنوب با استان زنجان، و از سمت شرق با استان اردبیل همسایه است. البته ناگفته نماند که استان آذربایجان شرقی بزرگ‌ترین و پرجمعیت‌ترین استان شمال غرب ایران محسوب میشود. استان آذربایجان شرقی با توجه به وسعت زیادی که دارد آبوهوای متنوعی را تجربه می‌کند، ولی در کل دارای آب‌وهوایی سرد و و خشک بوده و تحت تأثیر انواع بادهای سرد شمالی و سیبری، و بادهای مرطوب دریای سیاه، مدیرترانه، و اقیانوس اطلس قرار دارد. جمعیت استان آذربایجان شرقی در آخرین سرشماری (سال 1395) نزدیک 4 میلیون نفر (3909652 نفر) است.
خب حالا که اطلاعات کلی در خصوص منطقه آذربایجان و استان آذربایجان شرقی و موقعیت جغرافیایی آن دریافت کردیم، هم‌اکنون بهتر است قبل از ورود به جزئیاتِ خصوصیات جغرافیایی تبریز، ابتدا با منطقهای وسیع‌تر با نام جلگه تبریز آشنا شویم.
جلگه تبریز منطقه‌ی وسیعی با وسعت 300 کیلومتر مربع (که شهر تبریز در جنوب شرقی این جلگه واقع شده است) یکی از مستعدترین جلگههای آذربایجان است. حدود این جلگه از سمت شمال غربی به کوههای مرتفع میشوداغ، از سمت شمال به کوه عینالی (عون‌بن‌علی) و در ادامه توده کوهستانی مُرو، و از سمت جنوب به کوه سهند محدود شده است. یکی از تنگناهای پیکرشناسی و یکی از عوامل عدم گسترش منطقی شهر تبریز، همین ارتفاعات کوه عینالی در شمال جلگه تبریز تلقی میشود.
با توجه به اطلاعات موجود از حوزه زمین‌شناسی، و وضعیت چینه‌شناسی و تحول زمین‌ساختی و تغییرات اقلیمی منطقه، شهر تبریز محل تراکم عوارض چین خورده و ناهمواری‌های آتشفشانی است. در نتیجه این عوارض و پستی و بلندی‌ها، منطقه آذربایجان یکی از فلات‌های مرتفع شمال غرب کشور تبدیل شده است. گسترش سفره بسیار ضخیمی از مواد آبرفتی در سطح جلگه کنونی تبریز، حاصل تحولات اقلیمی دوره پلئیستوسن (دوران چهارم) و بعد از آن بوده است.
با توجه به تحول ساختمانی و مورفوکلیمایی دو گونه اراضی در این جلگه وجود دارد: مرتفع و متعارض، کم ارتفاع و مسطح. دامنه کوهستانی از شمال غربی (روستای بارنج) تا جنوب شرقی (فرودگاه) شهر تبریز را در بر می‌گیرد و بعد از برشی که رودخانه تلخه‌رود و کمورچای در آن ایجاد کرده، تا منطقه صوفیان ادامه می‌یابد. شیب سراشیبی این منطقه کوهستانی با توجه به اختلاف ارتفاعات قله‌های کوه تا کوهپایه‌ها، 30 الی 40 درصد است و بیشترین شیب مربوط به محل ورود تلخه‌رود به جلگه تبریز، در منطقه پشت فرودگاه است.
شهرستان تبریز از شمال به کوههای پکه‌چین و عون‌بن علی، از سمت شمال‌شرق به کوههای گوزنی و باباباغی، از سمت شرق به گردنه پایان، و از سمت جنوب به دامنههای رشتهکوه سهند محدود است. موقعیت جغرافیایی شهرستان تبریز در غرب استان آذربایجان شرقی، جنوب شرقی جلگه تبریز، و شمال غربی کشور ایران واقع شده و قسمت‌های غربی آن را زمین‌های هموار جلگه تبریز تشکیل داده است. حدود این شهر از شمال و شمال غربی به شهرستان شبستر، از شمال شرقی به شهرستان اهر، از مشرق به شهرستان هریس و بستان آباد، از جنوب به شهرستان مراغه، و از جنوب غربی به شهرستان اسکو محدود میشود.
همانطور که اشاره شد شهر تبریز در منطقهای کوهستانی و نیمه‌جلگه‌ای واقع شده و در اصل جلگه‌ای است که سه طرف شمال، جنوب و شرق آن را کوهستان احاطه کرده و مانند چاله‌ای میان این کوه‌ها واقع شده است و غرب آن زمین‌های هموار دشت تبریز و شوره‌زارهای تلقخه‌رود قرار گرفته است. اطلاعات جغرافیایی موجود نشان می‌دهند که این شهر در نتیجه پیشروی و پسروی دریاچه‌ای وسیع در گذشته، که دریاچه ارومیه باقیمانده این دریاچه بزرگ است، و چین‌خوردگی‌های حاصل از این رفت‌وآمد پدیدار شده است. اکثر زمین‌های هموار که در اصل شوره‌زارهایی ناشی از مخروط افکنه تلخه رود هستند در قسمت غربی شهر واقع شده است. شیب کلی شهر به سمت مرکز و غرب شهر است.
شهر تبریز، مرکز شهرستان تبریز، و مرکز استان آذربایجان شرقی است که 635 کیلومتری تهران، 135 کیلومتری جنوب جلفا، و 50 کیلومتری شمال غرب کوهستان سهند واقع شده است. ارتفاع شهر تبریز از سطح دریا از حدود 1300 متر در مناطق هموار تا 2100 متر در مناطق کوهستانی متغیر است. طبق اعلام سازمان شهرداری، مساحت شهر تبریز 24453 هکتار معادل 244.53 کیلومتر مربع بوده و حریم شهری آن 1014.45 کیلومتر مربع است. از نظر وسعت، شهر تبریز پس از تهران و مشهد سومین شهر بزرگ ایران محسوب میشود. مساحت تبریز از سال 1280 الی سال 1365 از 7 کیلومتر مربع به 140 کیلومتر مربع، 20 برابر افزایش یافته است. این رقم در سال‌های 1280، 1335، 1355، 1365، 1385 به ترتیب 7، 17.7، 45.8، 140 و 237.45 کیلومتر مربع بوده است. در سال 1385، حدود 11 درصد از مساحت کل شهر، یعنی 25.22 کیلومتر مربع آن را بافت فرسوده تشکیل می‌داد.
شهر تبریز در نیمکره شمالی کره زمین واقع شده است. جهت جغرافیایی تبریز به مرکزیت ایران شمال غربی است. یعنی تبریز در شمال غربی کشور ایران واقع شده است.
طول جغرافیایی مختصات جغرافیایی یک منطقه از سمت شرق به غرب را مشخص می‌کند. عددی که برای طول جغرافیایی مطرح میشود، نشانگر فاصله آن از یک نصف‌النهار اصلی است و به صورت زاویه‌ای بین صفر الی مثبت 180، و صفر الی منفی 180 بیان می‌گردد؛ پس کل زمین از 360 درجه طول جغرافیایی تشکیل شده است که هر درجه حدوداً 111 کیلومتر است. عرض جغرافیایی نیز که موقعیت شمال به جنوب یک نقطه را مشخص کرده و عدد آن بین صفر (از خط استوا) تا 90 درجه (تا قطب‌های شمال و جنوب) متغیر است. معمولاً اعداد مثبت نشانگر شمالی بودن و اعداد منفی نشانگر جنوبی بودن نقطه مد نظر است.
شهر تبریز در 46 و 28 طول شرقی واقع شده است.
46.281140
شهر تبریز دقیقاً در 38 و 1 عرض شمالی از نصف‌النهار گرینویچ واقع شده است.
38.076900
مختصات دقیق مکانیابی شهر تبریز در 38 درجه، 3 دقیقه، 36.84 ثانیه شمالی، 46 درجه، 16 دقیقه، 52.104 ثانیه شرقی واقع شده است.
GPS Coordinates: 38° 4′ 36.84” N 46° 16′ 52.104” E
همانطور که می‌دانید آخرین سرشماری مرکز آمار ایران در سال 1395 صورت پذیرفته است. در نتایج این سرشماری جمعیت کل استان آذربایجان شرقی 3،909،652 نفر در 1،223،028 خانوار عنوان شده است. شهر تبریز در حال حاضر چهارمین شهر پرجمعیت ایران است و تا اواخر دوره ناصرالدین‌شاه قاجار پرجمعیت‌ترین شهر ایران بود. شهرستان تبریز از 3 بخش، 4 شهر، 7 دهستان، و 69 روستا تشکیل شده است. از آنجاییکه در این مطلب تنها به جغرافیای تبریز می‌پردازیم، جمعیت کل کلانشهر تبریز به تفکیک بخش از این قرار است (توجه: از آنجایی که بخش باسمنج در سال 1400 ایجاد گردیده و بعد از آن هنوز سرشماری انجام نشده است، هنوز آماری رسمی از جمعیت این بخش در دسترس نیست):
اطلاعات بیشتر: بررسی آماری و کامل جمعیت تبریز به صورت تفکیک شده
طبق اعلام شورای عالی شهرسازی و معماری ایران، تراکم جمعیت در شهر تبریز 7780 نفر در کیلومتر مربع است. اکثریت ساکنان تبریز به زبان ترکی آذربایجانی به لهجه تبریزی سخن میگویند و اکثر آنها با زبان فارسی آشنا هستند. قومیت مردم ساکن تبریز نیز آذری‌های ایرانی (بیش از 96.5 درصد) بوده و بقیه نیز از فارسی‌زبانان و قومیت‌های دیگر هستند. اکثر مردم تبریز مسلمان و شیعه دوازده امامی بوده و بعد از آن اقلیتهایی به ترتیب با مذاهب مسیحی ارمنی، آشوری، زرتشتی، سایر مذاهب ارمنی و کلیمی در این شهر زندگی میکنند.
بارزترین پدیده زمین ساختی منطقه آذربایجان، گسلِ جوانی است که از شمال شهر تبریز میگذرد. جنبش این گسل سبب خمیدگی آبرفت‌های کوارترنر دشت تبریز، به ویژه در غرب روستای خواجه مرجان بوده، و یکی از بارزترین عوامل ناهمواری‌های تبریز است. علت زلزله‌خیز بودن این منطقه قرارگیری شهر در ناحیه کوههای آتشفشانی است. ولی زلزله تنها بلای طبیعی تهدید کننده شهر نیست. از نظر علم جغرافیا، به دلیل اینکه این شهر بر سر راه دو رود پرآب تلخه رود و مهران رود واقع شده، برخی از ایام سال خطر سیل نیز این منطقه را تهدید می‌کند.
با این حال مهمترین پدیده طبیعی برای شهر تبریز همین زلزله است. به سبب قرارگیری تبریز در منطقهای زلزله‌خیز و در تلاقی دو رشته کوه البرز و زاگرس، و مسیر کمربند آلپاید که از اقیانوس اطلس شروع شده و به کمربندی دیگر در اقیانوس آرام می‌پیوندد، در طول تاریخ آسیب‌هایی بسیار جدی از این بلای طبیعی دیده است. بزرگ‌ترین زلزله در تبریز مربوط به سال 1158 شمسی است. شاید جالب است بدانید هر روز جنبش‌های زلزله‌ای در تبریز رخ میدهد که تمام آنها برای شهروندان عادی و غیرمسلح ملموس نیست. بزرگ‌ترین گسل این منطقه که در سده حاضر فعلاً فعالیتی نداشته است، گسل شمال تبریز است. از مهمترین زلزله‌های تبریز می‌توان به زمین‌لزره سال 244 هجری قمری در زمان حکومت ابوالفضل جعفر متوکل که در آن تبریز با خاک یکسان شد، و زمین‌لرزه سال 434 هجری که منجمی به نام ابوطاهر شیرازی آن را پیشبینی کرده بود اشاره کرد. زلزله مهیب سال 1158 نیز در عصر حاضر آسیبهای بسیار جدی به شهر وارد کرد.
برای اسکان شهروندان در مواقع بحرانی پارک‌هایی در حاشیه اتوبان کسایی تعبیه شده که پارک جنگلی عباس میرزا بارزترین آن‌هاست.
از دیرباز یکی از عوامل تعیین کننده و مهم در وجود هر شهری، آب است. جغرافیای تبریز نیز از این امر مستثنی نبوده و آب نقش بسیار مهمی در توسعه و پدیدار شدن شهر داشته است، تا جایی که حتی گفته میشود وجود چشمه‌های آب معدنی و آب گرم در داخل و پیرامون شهر، علت پیدایش شهر بوده است. از جمله معروف‌ترین چشمه‌های آب معدنی و آب گرم تبریز عبارتند از: بارنج، صیدکند، سیاوان و کرگه. همچنین در نتیجه حل ترکیبات معدنی و گازهای حاصل از تحولات آتشفشانی کوه سهند در آب‌های جاری از شکاف‌های این کوه، چند چشمه آب معدنی نیز در این قسمت از جلگه تبریز پدیدار شده است.
یکی دیگر از چشمه‌های آب گرم مربوط به چشمه آب گرم گوگرد دار گراب در شمال شرقی شهر تبریز از میان کوههای سرخاب با نام «دره گرو» در کوی شتربان بوده است که گرمابه بزرگی بر روی آن ساخته شده بود. این آب گرم تا صد سال پیش روان بوده ولی اکنون چشمه آن کور شده و از میان رفته است.
البته پدیده آب در جغرافیای تبریز محدود به این چشمه‌های آب گرم نیست. بلکه دو رود سیلابی بزرگ تلخه‌رود، با آب سالانه، و رود مهران‌رود یا میدان چای، با آب فصلی (موسمی) از جمله مهمترین پدیده‌های جغرافیایی تبریز محسوب می‌شوند.
بخش اعظم آب تبریز از منابع زیرزمینی دامنههای شمالی کوهستان پربرف سهند (سعیدآباد و قزلجه میدان و لیقوان) تأمین میشود و اکثر چاه‌ها و قنات‌های شهر در این منطقه حفر شده‌اند. البته با توجه به پایین آمدن سطح منابع آب‌های زیرزمینی دامنههای شمالی سهند، دیگر حفر چاه جدید در این منطقه ممنوع شده است. جنس زمینِ این منطقه از عوامل اصلی تشکیل سفره آب زیرزمینی است زیرا توف‌های آبرفتی این منطقه، محل مناسبی برای نفوذ آب‌های سطحی است. ضخامت این لایه‌ها از جنوب به شمال کاسته میشود و مواد تشکیل دهنده آنها اغلب قلوه‌سنگ و سنگ‌های درشت و شن و ماسه و در بعضی نقاط همراه با کائولین است. بافت خاک نیز از متوسط تا سبک تغییر می‌کند. نفوذپذیری خاک منطقه موجبات تشکیل لایه‌های آبدار را فراهم آورده است. ضخامت این لایه‌ها از چند متر تا 500 متر تغییر می‌کند. بر اساس مطالعات ژئوفیزیکی، حداکثر آبرفت‌های دره لیقوان 340 متر است. بررسی‌های ژئوفیزیکی منطقه، از جمله در روستاهای دیزَج و حاج عبدال، نیز نشان دهنده وجود سفره‌های زیرزمینی تحت فشار در این قسمت‌ها و سفره‌های نیمه تحت فشار در مجاورت سعیدآباد است. در حوالی شهر تبریز 35 کاریز با آب دایمی وجود دارد.
آب تلخه رود به علت عبور از اراضی گچی و نمکدار، شور و تلخ است و برای کشاورزی چندان مناسب نیست. تلخه رود از دامنههای جنوبی سبلان و گردنه نیر سرچشمه می‌گیرد، بعد از عبور از جلگه سراب و دریافت چندین شعبه از دامنههای قوشه‌داغ در شمال و بُزقوش و سهند در جنوب، پس از قطع رشته کوه عینالی از شمال غربی وارد جلگه تبریز میشود و در امتداد جاده تبریز ـ آذرشهر به سمت جنوب غربی جریان می‌یابد و در حوالی گوگان به دریاچه ارومیه می‌ریزد. میانگین آبدهی این رودخانه در ایستگاه اندازه‌گیری ونیاز 12.5 الی 15 متر مکعب در ثانیه است
مهران رود با عرض متوسط 30 متر، و عمق متوسط چهار متر، در بیشتر ماه‌های سال کم آب و خشک بوده و از دامنههای کوه سهند سرچشمه می گیرد. با توجه به ماهیت موسمی، میزان آبدهی آن نسبت به تلخه‌رود کمتر است. مهرانه رود از طریق دره لیقوانْچای به باسمنج می‌رسد و تقریباً با جهت شرقی ـ غربی ادامه می یابد و با بهره گیری از آب رودهای فصلی و فرعی به طرف تبریز می‌رود. در داخل شهر مهران‌رود میدانچای نامیده میشود. این رود در داخل شهر از جاده تهران وارد شهر شده و پس از عبور از باغمیشه، بیلانکوه، پل سنگی، ششگلان، بازار و امیرخیز در نزدیکی محله چوستدوزان به زمین‌های کشاورزی حجتی و ستارخان رسیده و سپس در یک کیلومتری فرودگاه به تلخه‌رود می‌پیوندد.
یکی دیگر از موضوعات بسیار مهم در بررسی جغرافیای تبریز آب‌وهوایِ معروف آن است. هرکسی که به تبریز سفر کرده باشد دو چیز را به یاد خواهد داشت: سرما و باد! با توجه به توپوگرافی کوهستانی منطقه شرایط آب‌وهوایی و محیطی کمی نسبت به سایر مناطق ایران متفاوت و دشوار است. کمبود نباتات و فقر خاک و سرمایه سخت زمستان این شرایط را بدتر نیز می‌کند. با این اوصاف می‌توان گفت شهر تبریز منطقهای سردسیر، با زمستانهای سرد و خشک، و آبوهوای استپی خشک است. همچنین از اواخر پاییز تا پایان زمستان روزهای یخبندان این شهر آغاز می‌گردد. البته ناگفته نماند که هوای تابستان‌ها نیز معمولاً خشک بوده و به همین علت نیاز به آبیاری گیاهان از اواسط بهار تا پاییز کمی بیشتر است؛ با این حال، نزدیکی به رشتهکوه سهند و باغ‌های زیادی که در اطراف شهر وجود دارد، هوای گرم تابستانی کمی تعدیل می‌گردد. این اقلیم و نوسان‌هایی که در بارش وجود دارد، معمولاً میزبان خطرهای خشک‌سالی و سیلابی است. میانگین بارندگی 330.1 میلی‌متر بوده و معمولاً در فصل تابستان میزان بارندگی بسیار اندک است. عشایر ارسباران تابستان‌ها را در دامنههای سهند و میشوداغ می‌گذرانند.
در سال‌های سیلابی، معمولاً در اواخر بهار و اوایل تابستان طوفان، رعد و برق و تگرگ بیشتر شده و در این زمان برف‌های زمستانی ذوب می‌شوند. با توجه به داده‌های دوران مغول تا قرن حاضر، معمولاً در تیرماه سیلاب‌های سنگینی این شهر تهدید کرده و خسارت‌های زیادی به آن وارد کرده است.
طبق آمار ارائه شده از سازمان هواشناسی کشور، میانگین دمای سالیانه تبریز از +18 درجه الی +6،9 درجه، میانگین بارش سالیانه 310 میلی‌متر، و روزهای یخبندان سالیانه نیز 104 روز هستند. گرم‌ترین روزهای سال دما تا 42 درجه افزایش یافته و در سردترین سال‌ها دما تا -25 درجه کاهش می‌یابد.
از جمله موارد دیگری که در بررسی جغرافیای تبریز به آن پرداخته میشود، پوشش گیاهی و جانوری آن است. در حالت کلی می‌توان گفت در شهر تبریز دو نوع پوشش گیاهی وجود دارد: مراتع ییلاقی (بیشتر در مناطق کوهستانی سهند) و مراتع قشلاقی (به طرف دریاچه ارومیه). پوشش گیاهی دامنههای کوهستان سهند با توجه به شیب تند و سنگلاخی بودن، مشابه گونه‌های مناطق کوهستانی است. در قسمت‌های جلگه‌ای و کم‌ارتفاع شهر نیز گیاهانی از گونه گیاهان مرکزی ایران و نواحی خشک مانند خارشتر می‌روید.
از جمله درختانی که در فضای سبز و جنگلی این خطه دیده میشود عبارتند از: راش، بلوط، ممرز، افرا، ون، درختان میوه جنگلی مانند گردو، گیلاس، فندق، سیب و گلابی است. همچنین به دلیل وجود زمستانهای طولانی و به سبب سردسیر بودن منطقه، در فضای سبز شهری درخت همیشه سبز کاج و سرو زیاد به چشم می‌خورد. در بیشتر نواحی و در طول ایام سال گیاهانی از قبیل کنگر وحشی، خارشتر، چمن، خاکشیر، قیاغ اولی، شیرین بیان، روناس، گندمیان، بومادران و گون کتیرا می‌روید.
از جمله جانوران بومی این منطقه می‌توان به گرگ، گراز، روباه، خرس، قوچ، میش، بز وحشی، شغال، آهو و خرگوش اشاره کرد. کبک، اردک، غاز، قراول از جمله پرندگان بومی، و پلیکان (یا مرغ سقا)، فلامینکو، انواع مرغابی و درنا، لک لک و حواصیل از جمله پرندگان مهاجر و اطراف رودخانه‌های شهر هستند.
همانطور که قبلاً نیز به آن اشاره شد، زلزله‌خیز بودن، و همچنین تنگناها و ناهمواری‌های طبیعی زمین از موانع جغرافیای تبریز برای توسعه محسوب می‌شوند. از جمله سایر موانع دیگر در کنار وجود گسل و سستی زمین در اثر آبرفت‌های جوان، و سازندهای مانی، می‌توان به شیب‌های تند جنوبی و شمالی و ایجاد پدیده لغزش، اشباع زمین از نظر سطح آب‌های زیرزمینی در بخش‌های کم‌شیب میانی و غربی تبریز در حوالی الوار، وجود بخش بزرگی از زمین‌های نمکی در محدوده غربی شهر اشاره کرد. همچنین نزدیکی آب‌های زیرزمینی به سطح زمین و امکان ایجاد لغزش احتمال زلزله در منطقه چند برابر می‌کند. از طرف دیگر، در محدوده شمال غربی، غرب و شرق شهر با وجود تراکم هیدرولیکی و انحلال و پایین رفتن سطح آب‌های زیرزمینی امکان نشست نیز افزایش می‌یابد. قرارگرفتن شهر در منتهی الیه شرقی جلگه تبریز که به شکل یک چاله است، و با وجود بادهای آرام به ویژه در زمستان، یکی از عوامل عدم توسعه صنعتی شهر پدیده وارونگی دما است.